Naar het
overzicht
van stukjes
Even kort voor velehanden-bezoekers die weinig of niets weten van
de koloniën: de Maatschappij van Weldadigheid (verder de
Maatschappij) werd in 1818 opgericht om 'onze verarmde
natuurgenoten' te helpen. Ze wilde de armen 'opbeuren' uit de
'zedelijke verbastering' waar ze door hun jarenlange armoede in
terechtgekomen waren. Dat moest gebeuren door hen werk,
huisvesting en onderwijs te bieden.
De Maatschappij riep de burgers in het land op om een stuiver per
week opzij te leggen. Met het zo gevormde kapitaal zouden
'landbouwende kolonies' worden opgericht. Het sloeg enorm aan. Na
drie maanden waren er al 14.000 contribuanten.
Nog in 1818 richtte de Maatschappij de proefkolonie Frederiksoord
op, 52 kleine hoeves met elk een lapje land eromheen. In 1819 werd
dat uitgebreid met vijftig extra huisjes, in 1820 werd de kolonie
Willemsoord gesticht en in 1821 Wilhelminaoord. Met nog wat
kleinere kernen als Willemsoord-Steggerda en Boschoord erbij,
kwamen er rond de 440 kleine hoeves tot stand.
Daar kwamen gezinnen, vaak aangevuld met weeskinderen. Er woonden
zo'n 2500 à 3000 mensen. Omdat de gezinnen er op vrijwillige basis
kwamen, werden Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord ook
wel aangeduid als 'de vrije koloniën'. Dat is wel een negentiende
eeuwse vrijheid dus inclusief betutteling en streng toezicht.
Vanaf 1822 volgde de Maatschappij een andere lijn, ze ging grote
gestichten bouwen. In 1822 op de Ommerschans, een verlaten vesting
bij Ommen. Daar kwam een bedelaarsgesticht dat op den duur plaats
zou bieden aan een dikke tweeduizend bewoners. En in 1823-1825
drie grote gestichten in Veenhuizen, bestemd voor weeskinderen,
bedelaars, arbeiders en militaire veteranen. In de kolonie
Veenhuizen woonden gemiddeld zesduizend mensen.
In 1859 nam de Staat der Nederlanden de gestichten op de
Ommerschans en in Veenhuizen over en werden het Rijksinrichtingen
voor bedelaars en landlopers. De vrije koloniën Frederiksoord,
Willemsoord en Wilhelminaoord bleven altijd in het bezit van de
Maatschappij van Weldadigheid.
Er kan over de activiteiten van de Maatschappij verschillend
geoordeeld worden, sommigen benadrukken de succesvolle kanten,
anderen zien het louter als een mislukking. Ik kom daar later nog
eens op terug, maar vastgesteld kan in ieder geval worden dat het
een van de grotere landverhuizingen in de Nederlandse geschiedenis
geweest is.
Én een fascinerende geschiedenis. Die dankzij het uitgebreide en
goed bewaard gebleven archief bijna van dag tot dag te volgen is.
Meer weten over de koloniën van weldadigheid? Op vrijdag 17
april 2015 is op NPO 2 de uitzending van 'Land zonder Paupers',
een aflevering uit de NTR-serie De IJzeren Eeuw, welke aflevering
geheel gewijd is aan de koloniën. Met een ballonvaart boven de
kolonie, met de huidige Maatschappij van Weldadigheid-directeur
Jan Mensink, met ondergetekende in een bootje (wat ben ik verbrand
die dag!), met ex-premier Ruud Lubbers over zijn familie in
Veenhuizen, en met de speurtocht naar kolonist Klaas Visser
(waarover volgende keer meer).
Wil Schackmann
NB: Genoemde uitzending is nu te bekijken via deze
link.